The Principal Navigations, Voyages, Traffiques and Discoveries of the English Nation Volume Ii Part 1

The Princ.i.p.al Navigations, Voyages, Traffiques, and Discoveries of the English People.

VOL. 2.

by Richard Hakluyt.

Navigations, Voyages, Traffiques, and Discoveries in EASTERN EUROPE

Part of an Epistle written by one Yuo of Narbona vnto the Archbishop of Burdeaux, containing the confession of an Englishman as touching the barbarous demeanour of the Tartars, which had liued long among them, and was drawen along perforce with them in their expedition against Hungarie: Recorded by Mathew Paris in the yere of your Lord 1243.

The Lord therefore being prouoked to indignation, by reason of this and other sinnes committed among vs Christians, is become, as it were, a destroying enemie, and a dreadful auenger. This I may iustly affirme to be true, because an huge nation, and a barbarous and inhumane people, whose law is lawlesse, whose wrath is furious, euen the rod of G.o.ds anger, ouerrunneth, and vtterly wasteth infinite countreyes, cruelly abolis.h.i.+ng all things where they come, with fire and sword. And this present Summer, the foresayd nation, being called Tartars, departing out of Hungarie, which they had surprised by treason, layd siege vnto the very same towne, wherein I my selfe abode, with many thousands of souldiers: neither were in the sayd towne on our part aboue 50. men of warre, whom, together with 20.

cros-bowes, the captaine had left in garrison. All these, out of certeine high places, beholding the enemies vaste armie, and abhorring the beastly crueltie of Antichrist his complices, signified foorthwith vnto their gouernour, the hideous lamentations of his Christian subiects, who suddenly being surprised in all the prouince adioyning, without any difference or respect of condition, fortune, s.e.xe, or age, were by manifolde cruelties, all of them destroyed with whose carkeises, the Tartarian chieftains, and their brutish and sauage followers, glutting themselues, as with delicious cates, left nothing for vultures but the bare bones. And a strange thing it is to consider, that the greedie and rauenous vultures disdeined to praye vpon any of the reliques, which remained. Olde, and deformed women they gaue, as it were for dayly sustenance, vnto their Canibals; the beautifull deuoured they not, but smothered them lamenting and scritching, with forced and vnnaturall rauishments. Like barbarous miscreants, they quelled virgins vnto death, and cutting off their tender paps to present for deinties vnto their magistrates, they engorged themselues with their bodies.

Howbeit, their spials in the meane time discrying from the top of an highe mountaine the Duke of Austria, the king of Bohemia, the Patriarch of Aquileia, the Duke of Carinthia, and (as some report) the Earle of Baden, with a mightie power, and in battell aray, approching towards them, that accursed crew immediately vanished, and all those Tartarian vagabonds retired themselues into the distressed and vanquished land of Hungarie who as they came suddenly, so they departed also on the sudden which their celeritie caused all men to stand in horrour and astonishment of them. But of the sayd fugitiues the prince of Dalmatia tooke eight, one of which number the Duke of Austria knew to be an English man, who was perpetually banished out of the Realme of England, in regard of certaine notorious crimes by him committed. This fellow, on the behalfe of the most tyrannicall king of the Tartars, had bene twise, as a messenger and interpreter, with the king of Hungarie, menacing and plainely foretelling those mischiefes which afterward happened, vnlesse he would submit himselfe and his kingdome vnto the Tartars yoke. Well, being allured by our Princes to confesse the trueth, he made such oathes and protestations, as (I thinke) the deuill himselfe would haue beene trusted for. First therefore he reported of himselfe, that presently after the time of his banishment, namely about the 30. yere of his age, hauing lost all that he had in the citie of Acon at Dice, euen in the midst of Winter, being compelled by ignominious hunger, wearing nothing about him but a s.h.i.+rt of sacke, a paire of shooes, and a haire cappe onely, being shauen like a foole, and vttering an vncoth noise as if he had bene dumbe, he tooke his iourney, and and so traueiling many countreyes, and finding in diuers places friendly entertainment, he prolonged his life in this maner for a season, albeit euery day by rashnesse of speech, and inconstancie of heart, he endangered himselfe to the deuill. At length, by reason of extreame trauaile, and continuall change of aire and of meats in Caldea, he fell into a greuious sicknesse, insomuch that he was wearie of his life. Not being able therefore to go forward or backeward, and staying there a while to refreshe himselfe, he began (being somewhat learned) to commend to writing those wordes which hee heard spoken, and within a short s.p.a.ce, so aptly to p.r.o.nounce, and to vtter them himselfe, that he was reputed for a natiue member of that countrey: and by the same dexteritie he attained to manie languages. This man the Tartars hauing intelligence of by their spies, drew him perforce into their societie and being admonished by an oracle or vision, to challenge dominion ouer the whole earth, they allured him by many rewards to their faithfull seruice, by reason that they wanted interpreters. But concerning their maners and superst.i.tions, of the disposition and stature of their bodies, of their countrey and maner of fighting &c, he protested the particulars following to be true: namely, that they were aboue all men, couetous, hasty, deceitfull, and mercilesse: notwithstanding, by reason of the rigour and extremitie of punishments to be inflicted vpon them by their superiours, they are restreined from brawlings, and from mutuall strife and contention. The ancient founders and fathers of their tribes, they call by the name of G.o.ds, and at certaine set times they doe celebrate solemne feasts vnto them, many of them being particular, & but foure onely generall. They thinke that all things are created for themselues alone. They esteeme it none offence to exercise cruelty against rebels. They be hardie and strong in the breast, leane and pale-faced, rough and huf-shouldered, hauing flatte and short noses, long and sharpe chinnes, their vpper iawes are low and declining, their teeth long and thinne, their eyebrowes extending from their fore-heads downe to their noses, their eies inconstant and blacke, their countenances writhen and terrible, their extreame ioynts strong with bones and sinewes, hauing thicke and great thighes, and short legs, and yet being equall vnto vs in stature: for that length which is wanting in their legs is supplied in the vpper parts of their bodies. Their countrey in olde time was a land vtterly desert and waste, situated far beyond Chaldea, from whence they haue expelled Lions, Beares, & such like vntamed beasts with their bowes, and other engines. Of the hides of beasts being tanned, they vse to shape for themselues light, but yet impenetrable armour. They ride fast bound to their horses, which are not very great in stature, but exceedingly strong, and mainteined with little prouender. They vse to fight constantly and valiantly with iauelines, maces, battle axes, and swords. But specially they are excellent archers, and cunning warriers with their bowes. Their backs are slightly armed, that they may not flee. They withdraw not themselues from the combate, till they see the chiefe Standerd of their Generall giue backe. Vanquished, they aske no fauour and vanquis.h.i.+ng, they shew no compa.s.sion. They all persist in their purpose of subduing the whole world vnder their owne subiection, as if they were but one man, and yet they are moe then millions in number. They haue 60000. Courriers, who being sent before vpon light horses to prepare a place for the armie to incampe in, will in the s.p.a.ce of one night gallop three days iourney. And suddenly diffusing themselues ouer an whole prouince, and surprising all the people thereof vnarmed, vnprouided, dispersed, they make such horrible slaughters that the king or prince of the land inuaded, cannot finde people sufficient to wage battell against them, and to withstand them. They delude all people and princes of regions in time of peace, pretending that for a cause which indeed is no cause. Sometimes they say, that they will make a voyage to Colen, to fetch home the three wise kings into their owne countrey; sometimes to punish the auarice and pride of the Romans, who oppressed them in times past, some times to conquere barbarous and Northren nations; sometimes to moderate the furie of the Germans with their owne meeke mildnesse; sometimes to learne warlike feats and stratagems of the French; sometimes for the finding out of fertile ground to suffice their huge mult.i.tudes; sometimes again in derision they say, that they intend to goe on pilgrimage to S. Iames of Galicia. In regard of which sleights and collusions certaine vndiscreet gouernors concluding a league with them, haue granted them free pa.s.sage thorow their territories, which leagues notwithstanding being violated, were an occasion of ruine and destruction vnto the foresayd gouernours, &c.

Libellus historicus Ioannis de Plano Carpini, qui missus est Legatus ad Tartaros anno Domini 1246. ab Innocentio quarto Pontifice maximo. Incipit Prologus in librum Tartarorum.

Omnibus Christi fidelibus ad quos praesens scriptum peruenerit, frater Ioannes de Plano Carpini ordinis fratrum minorum, Apostolicae sedis Legatus, nuncius ad Tartaros et nationes alias Orientis, Dei gratiam in praesenti, et gloriam in futuro, et de inimicis suis gloriam triumphalem. c.u.m ex mandato sedis apostolicae iremus ad Tartaros et nationes alias Orientis, et sciremus Domini Papae et venerabilium Cardinalium voluntatem, eligimus prius ad Tartaros profiscisci. Timebamus enimne per eos in proximo ecclesiae Dei periculum immineret. Et quamuis a Tartaris et alijs nationibus timeremus occidi, vel perpetuo captiuari, vel fame, siti, algore, aestu, contumelia, et laboribus nimijs, et quasi vltra vires affligi (quae omnia multo plusquam prius credidimus, excepta morte vel captiuitate perpetua n.o.bis multipliciter euenerunt) non tamen pepercimus n.o.bis ipsis, vt voluntatem Dei secundum Domini papae mandatum adimplere possemus, et vt proficeremus in aliquo Christianis, vt saltem scita veraciter voluntate et intentione ipsorum, possemus illam patefacere Christianis, ne forte subito irruentes inuenirent eos imparatos, sicut peccatis hominum exigentibus alia vice contigit: et fecerunt magnam stragem in populo Christiano. [Sidenote: Annus & 4 menses & amplius.] Vnde quaecunque pro vestra vtilitate vobis scribimus ad cautelam, tanto securius credere debetis, quanto nos cuncta vel ipsi vidimus oculis nostris, qui per annum et quatuor menses et amplius, ambulauimus per ipsos et c.u.m ipsis, ac fuimus, inter eos, vel audiuimus a Christianis qui sunt inter eos captiui, et vt credimus fide dignis.

Mandatum etiam a supremo pontifice habebamus, vt cuncta, perscrutaremur et videremus omnia diligenter. [Sidenote: Frater Benedictus Polonus comes Ioannis de Plano Carpini.] Quod tam nos quam frater Benedictus eiusdem ordinis qui nostrae tribulationis fuit socius et interpres fecimus studiose.

De terra Tartarorum, situ, qualitate & dispositione aeris in eadem. Cap. 1.

Volentes igitur facta scribere Tartaroram, vt lectores facilius valeant inuenire, hoc modo per capitula describemus. Primo quidem dicemus de terra.

Secundo de hominibus. Tertio de ritu. Quarto de moribus. Quinto de ipsorum imperio. s.e.xto de bellis. Septimo de terris quas eorum dominio subiugauerant. Octauo quomodo bello occurratur eisdem. De terra possumus hoc modo tractare. In principio quidem dicemus de situ ipsius: secundo de qualitate: tertio de dispositione aeris in eadem. Terra vero praedicta est in ea posita parte Orientis in qua oriens sicut credimus coniungitur Aquiloni. [Sidenote: Al. Solanganorum. Oceauns ab Aquilone.] Ab Oriente autem est terra posita. Kyraiorum et etiam Solangorum: a meridie sunt terrae Saracenorum inter Occidentem et Meridiem Huyrorum. Ab Occidente prouincia Naymanorum; ab Aquilone mari oceano circundatur. Haec vero in parte aliqua est nimium montuosa, et in aliqua est campestris, sed fere tota adimxta glarea, raro argillosa, plurimum est arenosa. In aliqua parte terne sunt aliquae modicae siluae: alia vero est sine lignis omnino. Cibaria autem sua decoquunt et sedent tam imperator quam principes et alij ad ignem factum de boum stercoribus et equorum. Terra autem praedicta non est in parte centesima fructuosa: nec etiam potest fructum portare nisi aquis fluuialibus irrigetur. Sed aqua et riui ibidem sunt pauci: flumina vero rarissima vnde ibidem villae sunt paucae; nec aliquae ciuitates excepta vna, quae esse dicitur satis bona; [Sidenote: Syra orda, curia maior imperatoris.] nos autem non vidimus illam, sed fuimus prope ad dimidium diem, c.u.m apud Syram ordam essemus, quae curia est maior imperatoris eorum.

Et licet alias infructuosa sit, quamuis non multum tamen competenter est alendis pecoribus apta. Aer in ipsa est mirabiliter inordinatus. In media etiam aestate quando in alijs partibus solet calor maximus abundare; ibi sunt tonitrua magna et fulgura, ex quibus homines quam plurimi occiduntur.

[Sidenote: Maximae niues in aestate in Tartaria.] Cadunt etiam ibi eodem tempore maximae niues. Ibi sunt etiam frigidissimorum ventorum tam maximes tempestates, quod c.u.m labore vix possunt homines aliquando equitare. Vnde c.u.m essemus apud ordam (sic enim stationes imperatoris apud eos et principum appellantur) iacebamus in terra prae magnitudine venti prostrati, et propter pulueris mult.i.tudinem videre minime poteramus. In ea etiam in hyeme nusquam pluit, sed in aestate: et tam modic.u.m, quod vix potest aliquando puluerem et radices graminum madidare. [Sidenote: Grando maxima.]

Grando etiam ibi saepe maxiina cadit. [Sidenote: Maxima inundatio exubita grandinis resolutione.] Vnde eo tempore quando fuit electus, et in sede regni poni debuit imperator, n.o.bis in curia existentibus, tanta cecidit grando, quod ex subita resolutione sicut plenius intelleximus, plusquam centum et quadraginta homines in eadem curia fuerunt submersi. Res autem et habitacula plura deducta fuerunt. Ibi est etiam in aestate subito magnus calor, et repente maximum frigus. In hyeme vero in aliqua parte cadunt maximae niues, in alia autem paruae. [Sidenote: Iter quinque mensium et dinudij.] Et vt breuiter de terra concludam, magna est, sed aliter, sicut vidimus oculis nostris, (quia per ipsam circuendam quinque mensibus et dimidium ambulauimus) multo vilior est, quam dicere valeamus.

De formis Tartarorum, de coniugio, vestibus et habitaculis eorum. Cap. 2.

Dicto de terra, de hominibus est dicendum. Primo quidem formas describemus personarum. Secund de ipsorum coniugio supponemus. Tertio de vestibus.

Quarto de habitaculis. Quinto de rebus eorum. Forma personarum ab hominibus alijs est remota. Inter oculos enim et genas plusquam alij homines sunt lati. Genae etiam satis prominent a maxillis. Graciles sunt generaliter in cingulo exceptis quibusdam paucis. Pene omnes sunt mediocris staturae. Barba fere omnibus minime crescit. Aliqui tamen in inferiori labio et in barba modicos habent crines, quos minime tondent. Super verticem capitis in modum clericorum habent coronas, et ab aure vna vsque ad aliam, ad lat.i.tudinem trium digitorum similiter omnes radunt. Quae rasurae coronae praedictae iunguntur. Super frontem etiam ad lat.i.tudinem duorum digitorum similiter omnes radunt. Illos autem capillos qui sunt inter coronam et praetaxatam rasuram crescere vsque ad supercilia sinunt. Et ex vtraque parte frontis tondendo plusquam in medio crines faciunt longos: reliquos vero crines permittunt crescere vt mulieres. De quibus faciunt duas cordas, et ligant vnamquamque post aurem. Pedes etiam modicos habent. Vxores vero habet vnusquisque quot potest tenere. Aliquis centum, aliquis quinquaginta, aliquis decem, aliquis plures vel pauciores: et omnibus parentibus generaliter iunguntur, excepta matre, filia, vel sorore ex eadem matre, sororibus etiam ex patre: tamen et vxores patris post mortem ducere possunt. Vxorem etiam fratris alter frater iunior post mortem vel alius de parentela iunior ducere tenetur. Reliquas mulieres omnes sine vlla differentia duc.u.n.t in vxores, et emunt eas valde pretiose a parentibus suis. Post mortem maritorum de facili ad secunda coniugia non migrant, nisi quis velit suam nouercam ducere in vxorem. [Sidenote: Vestes.] Vestes autem tam virorum quam mulierum sunt vno modo formatae. Pallijs, cappis vel capputijs vel pellibus non vtuntur. Tunicas vero portant de Bukeramo, purpura, vel Baldaquino in hunc modum formatas. A supremo vsque deorsum sunt scissae, quia ante pectus dupticantur. A latere vero sinistro vna, et in dextris tribus ligaturis nectuntur, et in latere et in sinistro vsque ad brachiale sunt scissae. Pellicia cuiuscunque sunt generis in eundem modum formantur: superius tamen pellicium exterius habet pilum, sed a posterioribus est apertum. Habet autem caudulam vnam vsque ad genua retro.

Mulieres vero quae sunt maritatae habent tunicam valde amplam et vsque ad terram ante scissam. Super caput vero habent vnum quid rotundum de viminibus vel de cortice factum, quod in longum protenditur ad vnam vlnam, et in summitate desinit in quadrum: et ab imo vsque ad summum in amplitudine semper crescit, et in summitate habet virgulam vnam longam et gracilem de auro vel de argento seu de ligno, vel etiam pennam: et est a.s.sutum super vnum pileolum, quod protenditur vsque ad humeros.

Instrumentum praedictum est tectum de buccaramo, siue purpura vel baldaquino: sine quo instrumento coram hominibus nunquam vadunt, et per hoc ab alijs mulieribus cognosc.u.n.tur. Virgines autem et iuuenes mulieres c.u.m magna difficultate a viris suis possunt discerni: quum per omnia vestiuntur vt viri. Pileola habent alia quam aliae nationes, quorum formam intelligibiliter describere non valemus. [Sidenote: Tabernacula.] Stationes rotundas habent in modum tentorij praeparatas, de virgis et baculis subtiliter factas. Supra vero in medio rotundam habent fenestram vnde lumen ingreditur, et vt possit fumus exire: quia semper in medio ignem faciunt.

Parietes autem et tecta filtro sunt cooperta. Ostia etiam de filtro sunt facta. Quaedam stationes sunt magnae, quaedam paruae, secundum dignitatem et hominum paruitatem. Quaedam soluuntur subito et reparantur et super somarios deferuntur. Quaedam dissolui non possunt, sed in curribus deferuntur.

Minoribus autem in curru ad deferendum vnus bos; maioribus tres vel quatuor, vel etiam plures, vel quod est magis, sufficiunt ad portandum.

[Sidenote: Opes in pecore.] Quocunque vadunt siue ad bellum, siue alias, semper illas deferunt sec.u.m. In animalibus sunt diuites valde: in camelis, bobus, ouibus, capris, et equis. Iumentorum tantam habent mult.i.tudinem, quantam non credimus habere totum mundum. Porcos et alias bestias minime habent.

De cultu et de hijs quae credunt esse peccata, et de diuinationibus et ritu funeris eorum, et de purgationibus suorum peccatorum. Cap. 3.

Dicto de hominibus, dicendum est de ritu: de quo tractabimus in hunc modum.

Primo de cultu: secundo de hijs quae credunt esse peccata: tertio de diuinationibus, et purgationibus peccatorum: quarto de ritu funeris. Vnum Deum credunt, quem credunt esse factorem omnium visibilium et inuisibilium.

Et credunt eum tam bonorum in hoc mundo quam paenarum esse factorem: non tamen orationibus vel laudibus, aut ritu aliquo ipsum colunt. Nihilommus habent idola quaedam de filtro ad imaginem hominis facta; et illa ponunt et vtraque parte ostij stationis, et subtus illa ponunt quiddam de filtro in modum vberis factum, et illa credunt esse pecorum custodes, et eis beneficium lactis et pullorum praestare. Alia vero faciunt de pannis sericis, et illa multum honorant. Quidam ponunt illa in pulchro curru tecto ante ostium stationis: et quicunque aliquid de illo curru furatur, sine vlla miseratione occiditur. Duces, millenarij, et centenarij vnum semper habent in medio stationis. Praedictis idolis offerunt primum lac omnis pecoris et iumenti. Et c.u.m primo comedere et bibere incipiunt, primo offerunt eis de cibarijs et potu. Et c.u.m bestiam aliquam occidunt, offerunt cor Idolo quod est in curru in aliquo cypho, et dimittunt vsque mane, et tunc auferunt de praesentia eius et decoquunt et manducant. Primo etiam imperatori faciunt idolum, quod ponunt in curru, ante quam stationem honorifice, sicut vidimus ante ordam imperatoris istius offerunt munera multa. Equos etiam offerunt ei, quos nullus audet ascendere vsque ad mortem. Alia etiam animalia eidem offerunt. Quae vero occidunt ad manducandum, nullum os ex eis confringunt, sed igni comburunt. Et etiam ad meridiem tanquam Deo inclinant, et inclinare faciunt alios n.o.biles, qui se reddunt eisdem. Vnde nuper contigit quod Michael, qui fuit vnus de magnis ducibus Russiae, c.u.m iuisset ad se reddendum Bati, fecerunt eum prius inter duos ignes transire: Post hoc dixerunt, quod ad meridiem Cyngis inclinaret.

Qui respondit, quod Bati et seruis suis inclinaret libenter, sed imagini hominis mortui non inclinaret, quia non licet hoc facere Christianis. Et c.u.m saepe diceretur, quod inclinaret, et nollet, mandauit ei praedictus per filium Ieroslai, quod occideretur si non inclinaret. [Sidenote: Martyrium Michaelis ducis Russiae.] Qui respondit, quod potius vellet mori, quam hoc faceret, quia non liceret. At ille satellitem vnum misit, qui tam diu contra cor eum in ventre calce percussit, quousque deficeret. Tunc quidam de suis militibus quia astabat confortans eum dixit: Esto robustus quia haec poena non diu tibi durabit, et statim sequetur gaudium sempiternum: post hoc fuit caput eius cultello praecisum. Militi vero praedicto fuit caput etiam cultello amputatum. Solem igitur lumina et ignem venerantur et adorant, et aquam et terram, eis cibonim et potus primitias offerentes, et mane potissime antequam comedant et bibant: quia de cultu Dei nullam legem obseruant. Neminem cogunt suam fidem vel legem negare. Accidit tamen dum adhuc nuper essemus in terra quod Andreas dux de Saruogle [Marginal note: Vel, Sciruogle. Andreas dux Russiae.] quae est in Russia fuit apud Bati accusatus, quod educeret equos Tartarorum de terra et venderet alias, et c.u.m tamen non esset probatum fuit, occisus: quod audiens iunior frater eius, venit c.u.m vxore occisi ad ducem praedictum Bati, volens supplicare, ne terra tolleretur eisdem. Qui dixit par esse, quod vxorem fratris carnalis praedicti duceret in vxorem: et mulieri praecepit ducere illum in virum secundum consuetudinem Tartarorum. Qui respondit, quod prius vellet occidi, quam faceret contra legem. At ille, nihilominous tradidit eam illi, quamuis renuerat quantum posset: et duxerunt ambo in lecto, et posuerunt puerum super illam plorantem et clamantem et cogerunt eos commisceri coactione non conditionali, sed absoluta. [Sidenote: De superst.i.tiosis traditionibus eorum. [Greek: Ethelothraeskeia.]] Quamuis de iust.i.tia facienda, vel peccato, cauendo nullam habeant legem, nihilominus tamen habent aliquas traditiones, quas dic.u.n.t esse peccata: quas confinxerunt ipsi et patres eorum. Vnum est, cultellum figere in igne, vel etiam quocunque modo tangere c.u.m cultello: vel c.u.m cultello extrahere carnes de caldario: iuxta ignem etiam incidere c.u.m securi. Credunt etiam quod sic auferri caput debeat igni. Item appodiare se ad flagellum, c.u.m quo percut.i.tur equus: Ipsi enim calcaribus non vtuntur. Item tangere flagellis sagittas. Item iuuenes aues occidere, vel accipere: c.u.m froeno equum percutere, Item os c.u.m osse alio frangere. Item lac vel aliquem potum vel cib.u.m super terram effundere. In statione mingere, sed si voluntarie facit occiditur: si autem aliter, oportet quod pecunia soluatur incantatori, qui purificet eos: faciat etiam stationem et ea quae in ipsa sunt inter duos ignes transire. Sed antequam sic purificetur nullus audet intrare vel aliquid de ipsa portare. Item si alicui morsus imponitur, et deglutire non potest, et de ore suo eijcit eum, fit foramen sub statione, et extrahunt per illud foramen, et sine vlla misericordia occiditur. [Sidenote: [Greek: atheotaes].] Item si aliquis calcat limen stationis alicuius ducis interficitur eodem modo. Et multa habent similia, de quibus longum est narrare. Sed homines occidere, aliorum terras inuadere, res aliorum accipere, quocunque iniusto modo fornicari, alijs hominibus iniunari, facere contra Dei prohibitiones et Dei praecepta, nullum est peccatum apud eos. De vita aeterna et d.a.m.natione perpetua, nihil sciunt. Credunt tamen quod post mortem in alio seculo viuant, greges multiplicent, comedant, bibant, et alia faciant, quae in hoc seculo a viuentibus hominibus fiunt. Diuinationibus, augurijs, aruspicijs, veneficijs, incantationibus multum intendunt. Et c.u.m a daemonibus ipsis respondetur, credunt quod Deus ipsis loquatur, quem Deum vocant Itoga: sed Comani Cham, id est, imperatorem ipsum appellant, quem mirabiliter timent et reuerentur: ac oblationes offerunt multas, et primitias cibi et potus.

Secundum autem responsa ipsius faciunt vniuersa. [Sidenote: Cultus luna.]

In principio etiam lunationis vel plenilunio incipiunt quicquid noui agere volunt. Vnde illam magnum imperatorem appellant, eique genua flectunt et deprecantur. Solem dic.u.n.t esse matrem lunae, eo quod lumen a sole recipiat.

Et vt breuiter dicam per ignem credunt omnia purificari. Vnde c.u.m nuncij veniunt ad eos, vel principes, vel qualescunque personae, oportet ipsos et munera quae portant per duos ignes transire, vt purificentur. Item si cadit ignis de coelo super pecora, vel super homines, quod ibidem saepe contingit, siue aliquid talium euenerit eis, per quod immundos seu infortunatos se reputant, oportet similiter per incantatores mundari. Et quasi omnem spem suam in talibus posuerunt. [Sidenote: Ritus funebris.] Quando aliquis eorum infirmatur, ponitur in statione eius vna hasta, et contra illam filtrum circ.u.muoluitur nigrum: et ex tunc nullus audet alienus postes stationum intrare. Et quando incipit agonizare, omnes recedunt ab eo; quoniam nullus de ijs qui morti eius a.s.sistunt, potest ordam alicuius ducis vel imperatoris vsque ad nouam lunationem intrare. c.u.m autem mortuus est, si est de maioribus, sepelitur occulte in campo vbi placuerit: sepelitur autem c.u.m statione sedendo in medio eius, et ponunt mensam ante eum, et alueum carnibus plenum, et cyphum lactis iumentini: Sepelitur autem c.u.m eo vnum iumentum c.u.m pullo, et equus c.u.m fraeno et sella: et alium equum comedunt et stramine corium implent, et super duo vel quatuor ligna altius ponunt, vt habeat in alio mundo stationem vbi moretur, et iumentum de quo lac habeat, et, possit sibi equos multiplicare, et equos etiam in quibus valeat equitare. Aurum et argentum sepeliunt eodem modo c.u.m ipso. Currus in quo ducitur frangitur, et statio sua destruitur, nec nomen proprium eius vsque ad tertium generationem audet aliquis nominare. Alius etiam est modus sepeliendi quosdam maiores. Vaditur in campo occulte, et ibi gramma remouent c.u.m radicibus et faciunt foueam magnam, et in latere illius foueae faciunt vnam sub terra, et illum seruum quem habet dilectum ponunt sub eo, qui iacet tam diu sub eo donec incipit agonizare, deinde extrahunt eum vt valeat respirare, et sic faciunt ter. Et si euadet, postea est liber, et facit quicquid ei placuerit, et est magnus in statione, ac inter parentes illius. [Sidenote: Idem mos sepeliendi fere in Florida.] Mortuum autem ponunt in foueam, quae est in latere facta c.u.m his quae superius dicta sunt.

Deinde replent foueam quae est ante foueam suam, et desuper gramina ponunt, vt fuerant prius, ad hoc, ne locus vlterius vileat inueniri. Alia faciunt vt dictum est. In terra eorum sunt coemeteria duo. Vnum in quo sepeliuntur imperatores, duces et n.o.biles omnes: et vbicunque moriuntur, si congrue fieri potest, illuc deferuntur. Sepelitur autem c.u.m eis aurum et argentum multum. Aliud est in quo sepeliuntur illi qui in Hungaria interfecti fuerunt: multi enim ibidem occisi fuerunt. Ad illa coemeteria nullus audet accedere praeter custodes, qui ad custodiendum positi sunt ibidem. Et si aliquis accesserit, capitur, spoliatur et verberatur, et valde male tractatur. Vnde nos ipsi nescientes intrauimus termmos coemeterij eorum qui in Hungaria occisi fuerunt, et venerunt super nos sagittae volantes: sed quia eramus nuncij consuetudinem terrae nescientes, nos liberos dimiserunt abire. [Sidenote: l.u.s.trationes ritus.] Parentes autem et omnes alij qui morantur in stationibus suis oportet purificari per ignem: quae purificatio fit hoc modo. Faciunt duos ignes et duas hastas ponunt iuxta ignes et vnam cordam in summitate hastarum: et ligant super cordam illam quasdam scissuras de buccharamo: sub qua corda et ligaturis inter illos duos ignes transeunt homines, bestiae et stationes: Et sunt duae mulieres, vna hinc, et alia inde aquam projicientes, et quaedam carmina recitantes. Et si aliqui currus ibi franguntur, vel etiam res ibi cadunt aliqus, incantatores accipiunt. Et si aliquis occiditur a tonitruo, omnes illos homines qui morantur in stationibus illis, oportet praedicto modo ignes transire.

Statio, lectus, filtra, currus, vestes, et quicquid talium habuerint, a nullo tanguntur, sed tanquam immunda ab omnibus respuuntur.

De consuetudinibus bonis et malis et cibis eorum. Cap. 4.

Dicto de ritu, dicendum est de moribus: de quibus tractabimus hoc modo.

Primo dicemus de bonis, secundo de malis: tertio de consuetudinibus: quarto de cibis. [Sidenote: Obedientia.] Praedicti homines, scilicet Tartari sunt magis obedientes Dominis suis quam aliqui homines in hoc mundo, siue religiosi, siue seculares: et magis reuerentur eosdem: neque de facili mentiuntur eis. Verbis ad inuicem rar aut nunquam contendunt, factis ver nunquam. Bella, rixae, vulnera, homicidia inter eos non contingunt.

[Sidenote: Abstinentia.] Praedones et fures magnarum rerum non inueniuntur inter eos. Vnde stationes et currus eorum, vbi habent thesauram suum setis aut vectibus non firmantur. Si aliquae bestiae perduntur, quicunque inuenent eas vel dimitt.i.t sic esse, vel ducit eas ad homines illos, qui positi sunt ad hoc. Homines autem quorum sunt bestiae apud eosdem illas requirunt, et absque vlla difficultate recipiunt illas. [Sidenote: Comitas.] Vnus alium satis honorat: et ad inuicem sunt satis familiares: Et cibaria quamuis inter illos sint pauca, tamen inter se satis competenter communicant illa; et satis sunt sufferentes. [Sidenote: Temperantia.] Vnde quum ieiunant vno die vel duobus diebus nihil comedentes omnin de facili non videntur impatientes, sed cantant et ludunt quasi comederunt bene. In equitando multum sustinent frigus, et calorem nimium patiuntur. Non sunt homines delicati. Inuidi ad inuicem non videntur. Inter eos quasi nulla placita sunt: nullus alium spernit, sed iuuat et promouet quantum congrue potest.

[Sidenote: Cast.i.tas mulierum.] Mulieres eorum sunt castae: nec de impudicitia earum inter eas aliquid auditur. Verba tamen quaedam ex eis in ioco satis habent turpia et impudica. Seditiones ver inter eas rar vel nunquam audiuntur. Et quamuis multum inebrientur, in ebrietate sua tamen verbis vel facto nunquam contendunt. [Sidenote: Insolencia aduersus exteros.] Nunc de malis moribus eorum est supponendum. Superbissimi alijs hominibus sunt, et despiciunt omnes: ide quasi pro nihilo reputant, siue n.o.biles sint, siue ign.o.biles. Vidimus euim in curia Imperatoris n.o.bilem virum Ieroslaum. magnum Ducem Russiae, filium etiam Regis et Reginae Georgiae, et Soldanos multos, duces etiam Soldanorum nullum honorem debitum recipere inter eos. Sed Tartari qui erant eis a.s.signati, quantumcunque erant viles, antecedebant eos, et semper primum loc.u.m et summum tenebant: imm saepe oportebat eos post posteriora sedere. [Sidenote: Iracundia Mendacitas.]

Iracundi multum et indignantis naturae sunt: et etiam alijs hominibus plus sunt mendaces, et fere nulla veritas inuenitur in eis. In principio quidem sunt blandi, sed in fine pungunt vt scorpio. [Sidenote: Fraudulentia Sordes.] Subdoli sunt et fraudulenti, et se possunt astutia circ.u.mueniunt omnes. Homines sunt immundi, sumendo cib.u.m et potum, et alijs factis suis.

Qui c.u.m volunt aliquid mali facere alijs hominibus, miro modo occultant, vt praeuidere non possint, vel contra eorum astutias remedium inuenire.

[Sidenote: Temulentia.] Ebrietas honorabilis est apud eos: et quum multum quis bibit, ibidem reijcit, nec propter hoc dimitt.i.t quin iterum bibat.

[Footnote: Chief engineer Melville, in his account of the adventures of the survivors of the "Jeanette" in the Lena Delta, gives a similar description of the drinking customs of the inhabitants of the _Tundra_.] Valde sunt cupidi et auari, exactores maximi ad petendum: tenacissimi retentores, et parcissimi donatores. Aliorum hominum occisio pro nihilo est apud illos.

[Sidenote: Exortio Crudelitas.] Et, vt breuiter dicam, omnes mali mores eorum propter prolixitatem in scripto redigi non possunt. [Sidenote: Cibi.]

Cibi eorum sunt omnia quae mandi possunt. Comedunt canes, lupos, vulpes, et equos; et in necessitate carnes humanas. Vnde quando pugnauerunt contra quandam ciuitatem Kytaorum, [Footnote: Query, the inhabitants of the province of Kutais, on the Euxine, or of Cathay?] vbi morabatur imperator ipsorum; eam obsederunt tam diu, quod defecerunt ipsis Tartaris omnin expensae, Et quia non habebant qud manducarent omnin, tunc accipiebatur de decem hominibus vnus ad manducandum. Abluuiones etiam quae egrediuntur de iumentis c.u.m pullis manducant. Imo vidimus etiam eos pediculos manducare: vidimus etiam eos commedere mures. Mensalibus et manutergijs non vtuntur: panem non habent, nec olera, nec legumina, nec aliquid aliud nisi carnes: et tam paucas habent, qud aliae nationes vix inde viuere possent. c.u.m pinguedine carnium multum polluunt ma.n.u.s: quando ver comederunt, tunc ma.n.u.s ad ocreas suas, vel ad gramina, vel ad aliquid talium tergunt. Solent etiam honestiores habere aliquos panniculos paruos, c.u.m quibus vltimo tergunt ma.n.u.s, quando carnes manducarunt. Cib.u.m vnius eorum incidit, et alius accipit c.u.m puncto cultelli morsellos, et vnicuique prebet, quibusdam plus, quibusdam minus, secundum quod plus vel minus volunt eos honorare.

Scutellas non lauant, et si aliquando c.u.m brodio lauant carnium, iterum c.u.m carnibus in olla reponunt. Ollas etiam vel caldaria, vel alia vasa ad hoc deputata si abluunt, simili modo lauant. Apud eos est magnum peccatum, si de cibo vel potu perire permittatur aliquid. Vnde ossa, nisi prins extrahatur medulla, dari canibus non permittunt. Vestes etiam non lauant, nec lauari permittunt et maxime quo tonitrua ab illa hora incipiunt donec desinant. Lac iumentinum bibunt in maxima quant.i.tate si habent: bibunt etiam ouinum, caprinum, vaccinum, et camelorum. Vinum, ceruisiam, et medonem non habent, nisi ab alijs nationibus mittatur, vel donetur eisdem.

In hyeme, nisi diuites sint, lac iumentinum non habent. Millium c.u.m aqua decoquunt, quod tam tenue faciunt, qud non comedere sed bibere possunt. Et vnus quisque ex eis bibit cyphum vnum vel duos in mane, et nil plus in die manducant. In sero vnicuique parum de carnibus datur, et brodium de carnibus bibunt. In aestate autem, quia tunc habent satis de lacte iumentino carnes rar manducant, nisi forte donentur eis, aut venatione aliquam bestiam ceperint, siue auem. [Sidenote: Poena adulterij.] Legem etiam siue consuetudinem habent occidendi virum et mulierem quos in adulterio inuenirent manifeste. Similiter et virginem si fornicata fuerit, mulierem occidunt et virum. [Sidenote: Furti. Arcani cuulgali.] Si aliquis inuenitur in praeda vel in furto manifesto in terra potestatis eorum sine vlla miseratione occiditur. Item si aliquis eorum deundat consilium, maxime quando volunt ire ad bellum; centum plagae dantur super posteriora, quanto maiores dare c.u.m baculo magno vnus rusticus potest. Item quando aliqui di minoribus offendunt in aliquo a suis maioribus non parciter eis, sed verberibus grauiter affliguntur. Item inter filium concubinae et vxoris nulla est differentia, sed dat pater vnicuique eorum quod vult, et si est de genere duc.u.m, ita est dux filius concubinae, sicut filius legitimus.

[Sidenote: [Greek: Poligamia.]] Et c.u.m vnus Tartarus habet multas vxores, vnaquaeque per se suam stationem, et familiam habet; et c.u.m vna comedit, et bibit, et dormit vna die, et altera die c.u.m alia. Vna tamen ex ipsis maior est inter alias, et frequentius c.u.m illa quam c.u.m alijs commoratur. Et c.u.m tam multae sint inter se tamen de facili non contendunt, Viri nihil operantur omnin exceptis sagittis: et etiam de gregibus aliquantulam habent curam, sed venantur, et exercent se ad sagittandum: Omnes enim a paruo vsque ad magnum sagittarij sunt et boni. Et statim pueri eorum, c.u.m sunt duorum annorum vel trium, incipiunt equitare. Equos eorum regunt et currunt in eis: et dantur eis arcus secundum suam aetatem, et instruunt ad sagittandum. Agiles enim sunt et audates valde. Virgines et mulieres equitant, et agiliter in equis currunt vt viri. Vidimus enim eas arcus et pharetras portare. Et tam viri quam mulieres diu in equitando possunt durare. Breuissimas habent strepas: equos valde custodiunt; imo rerum omnium sunt magni conseruatores. [Sidenote: Foeminae Metae incognitae eodem modo vestiuntur.] Mulieres eorum omnia operantur. Pellicia, vestes, calceos, ocreas, et omnia opera quae de corio fiunt. Currus etiam duc.u.n.t et reparant camelos onerant, et velocissimae sunt et strenuae in omnibus operibus suis: foemoralibus omnes vtuntur: aliquae, sicut viri, sagittant.

De ipsorum Imperio. Cap. 5.

Dicto de eorum consuetudinibus, dicendum est de eorum imperio. Et prim de ipsius principio. Secund de principibus eius. Terti de dominio Imperatoris et principum. Terra quaedam est in partibus Orientis, de qua dictum est supra, quae Mongol nominatur. Haec terra quondam quatuor populos habuit. [Sidenote: Tartariae populi Tartar fluuius.] Et vnus Yeka Mongol, id est, magni Mongali vocabatur Secundus Sumongol, id est Aquatici Mongali.

Ipsi autem seipsos Tartaros appellabant, a quodam fluuio, qui currit per terram eorum, qui Tartar nominatur Allius appellatur Merkat, quartus Metrit. Hij populi omnes vnam formam personarum, et vnam linguam habebant: quamuis inter se per principes et prouincias essent diuisi. [Sidenote: Cygnis ortus et res gestae.] In terra Yeka Mongol fuit qui vocabatur Cyngis.

Iste incepit esse robustus venator coram Domino. Didicit enim homines furari, rapere, praedari. Ibat autem ad alias terras, et quoscunque potuit capere, et sibi a.s.sociare non demittebat homines ver suae gentis ad se inclinabat, qui tanquam ducem ipsum sequebantur, ad omnia malefacta. Hic autem incepit pugnare c.u.m Sumongol, siue Tartaris postquam homines aggregauerat sibi, et interfecit ducem eorum, e multo bello omnes Tartaros sibi subiugauit et in suam seruitutem redegit. Post haec c.u.m omnibus his pugnauit, c.u.m Merkat, qui erant positi iuxta terram Tartarorum, quos etiam bello sibi subiecit: Inde procedens pugnauit contra Metritas, et etiam illos deuicit. [Sidenote: Naymani.] Audientes itaque Naymani, quod Cyngis erat taliter eleuatus, indignati fuerant. Ipsi enim habuerant Imperatorem, qui fuerat strenuus valde, cuidabant tributum omnes nationes praedictae.

[Sidenote: Fratres discordantes oppressi.] Qui debitum vniuersae carnis exsoluens, filij eius successerunt loco eius; sed iuuenes erant et stulti, et populum nesciebant tenere sed inuicem diuisi erant et scissi: vnde medio tempore Cyngis erat taliter exaltatus, nihilominus, insultum faciebant in terras superius annotatas, viros et mulieres et pueros occidebant, et capiebant praedam eorum. Cyngis hoc audiens, omnes sibi subiectos homines aggregauit. [Sidenote: Kara Kitai.] Naymani et Kara Kitai, id est nigri Kitai, ex aduerso in quandam vallem strictam inter montes duos, per quam nos euntes ad imperatorem eorum transiuimus, similiter conueniunt: et commissum est praelium, in quo Naymani et Kara Kitai a Mongallis sunt deuicti, et maior pars eorum occisa: et alij qui euadere non potuerunt in seruitutem redacti sunt. [Sidenote: Occady-can.] In terra autem praedictorum Kara Kytaorum Occaday can filius Cyngis can, postquam positus fuit imperator, quandam ciuitatem, aedificauit, quam Omyl [Marginal note: Vel Chanyl.] appellauit. [Sidenote: Homines syluestres.] Prope quam ad meridiem est quoddam desertum magnum, in quo syluestres homines pro certo habitare dic.u.n.tur, qui nulla modo loquuntur, nec in cruribus habent iuncturas: et si quando cadunt, per se surgere sine adiutorio aliorum minime possunt, aliquantam tamen habent discretionem. Mongali autem in terram eorum reuertentes se contra Kytaos in praelium praeparauerunt, qui castra mouentes terram eorum intrauerunt. [Sidenote: De mutua victoria Mongalorum et Kytaorum. Tartarorum Kytama clades.] Imperator autem Kytaorum hoc audiens venit contra eos c.u.m exercitu suo; et commissum est praelium durum; in quo praelio Mongali fuerunt deuicti: et omnes n.o.biles Mongalorum qui erant in praedicto exercitu fuerunt occisi vsque ad septem. Cyngis ver et alij qui remanserunt in tetram suam fugerunt. Et quum aliquantulum quieuisset Cyngis, praeparauit se rursus ad praelium et contra terram Huiyrorum processit ad bellum. Isti homines Christiani de secta Nestorianorum erant, quos etiam bello deuicit, et eorum literas acceperunt. Nam prius scripturam aliquam non habebant. [Sidenote: Nouae victoriae literae.] Nunc autem eandem literam Mongallorum appellant. Inde processit contra terram Saruiuorum [Marginal note: Vel Saruiur.], et contra terram Karauitarum [Marginal note: Vel Karanitarum.], et contra terram Voyrat [Marginal note: Vel Hudirat.], et contra terram Comana, quas terras omnes deuicit. Inde est in teram suam reuersus. Et c.u.m aliquantulum quieuisset, conuocans omnibus gentibus supradictis, contra Kytaos ad bellum processit, et c.u.m diu contra eos pugna.s.set, magnam partem terrae Kytaorum vicerunt: Imperatorem autem eorum concluserunt in sua ciuitate maiori: quam c.u.m tam diu obsiderunt, quod exercitui defecerunt expensae, et c.u.m non haberent quod manducarent, praecipit illis Cyngis can, quod de decem hominibus vnum darent ad manducandum. Illi autem de ciuitate pugnabant viriliter contra illos sagittis et machinis: [Sidenote: Argentum loco lapidum in hostem proiectum.] Et c.u.m deficerent lapides, pro lapidibus proiecerunt argentum, et maxime liquefactum. Ciuitas enim haec multis diuitijs erat plena. Et c.u.m diu pugna.s.sent, et eam bello vincere minime possent, fecerunt vnam magnam viam sub terra ab exercitu vsque ad mediam ciuitatem, et aperientes subit terram, eis nescientibus prosilierunt in medio ciuitatis, et pugnabant c.u.m hominibus ciuitatis, et illi qui erant extra simili modo pugnabant, et concidentes portas intrauerant ciuitatem: [Sidenote: Kytai victi.] et occidentes Imperatorem et homines plures, ciuitatem possidebant: et aurum et argentum, et omnes diuitias abstulerunt. Et c.u.m terrae praedictae Kytaoram suos homines praefecissent, in terram propriam sunt reuersi. [Sidenote: Cyngis salutator Imperator. Kyathaiae pars in mari posita. Kytaorum litera et religio.] Et tunc Imperatore Kytaoram deuicto factus est Imperator.

Quandam autem partem terrae Kytaorum, quae posita est in mari, vsque in hodiernum diem nullatenus deuicerunt. Kytai autem, de quibus superius diximus, homines sunt Pagani, qui habent literam specialem: et habent nouum et vetus Testamentum; et habent vitas patrum, et Erimitas et domos quasi Ecclesias factas, in quibus orant temporibus suis: Et dic.u.n.t se quosdam sanctos, habere. Vnum Deum colunt: Dominum nostram Iesum Christum honorant, et credunt vitam aeternam, sed minime baptizantur. Scripturam nostram honorant et reuerentur: Christianos diligunt, et Ecclesias faciunt plures.

Homines benigni et humani satis videntur: barbam non habent, et in dispositione faciei satis concordant c.u.m Mongalis, non tamen sunt in facie ita lati. [Sidenote: Opificiorum laus.] Linguam propriam habent: meliores artifices non inueniuntur in toto mundo in omnibus operibus, in quibus solent homines Terra eorum est opulenta valde in frumento, vino, auro, argento, et serico, et omnibus rebus in quibus solet sustentari humana natura. Et c.u.m aliquantulum quieuissent, suos exercitus diuiserunt.

[Sidenote: Thossuch can Cyngis filius Comanos deuicit. India minor debellata.] Vnum de filijs Tossuch nomine, quem etiam Can appellabant, id est Imperatorem, misit c.u.m exercitu contra Comanos, quos multo bello deuicit: et postquam vicerat eos in terram suam reuertabatur. Alium etiam filium misit c.u.m exercitu contra Indos; qui Minorem Indiam deuicerunt. Hij autem nigri sunt Saraceni, qui aethiopes nuncupantur. Hic autem exercitus contra Christianos, qui sint in India maiori in pugnaro processit. Quod audiens rex terrae illius, qui vulg Presbyter Iohannes appellatur, venit contra eos exercitu congregato. [Sidenote: Presbyter Iohannes: eiusdem stratagema.] Et faciens imagines cupreas hominum in sella posuit super equos, ponens ignem interius, et posuit hominem c.u.m folle post imaginem cupream super equum: et c.u.m multis imaginibus, et equis taliter praeparatis venerunt contra praedictos ad pugnandum. Et c.u.m ad loc.u.m praelij peruenissent, istos equos vnum iuxta vnum praemiserunt. Viri autem, qui erant retro, posuerunt nescio quid super ignem qui erat in praedicta imagine, et c.u.m follibus fort.i.ter sufflauerunt. Vnde factum est, quod de fumo illo aer est denigratus. [Sidenote: Victoria de Tartaris. ] Et tunc super Tartaros iecerunt sagittas, ex quibus multi interfecti et vulnerati fuerunt. Et sic c.u.m confusione eos de finibus suis eiecerunt: Et nunquam audiuimus, quod vltra ad eos redierunt. [Sidenote: De monstrosis mulieribus et canibus monstrosa narratio.] c.u.m autem per deserta redirent, in quandam terram venerunt in qua quaedam monstra foemineas imagines habentia reperirunt. Et c.u.m interroga.s.sent eas per multos interpretes vbi essent viri terrae illius, responderunt quod in illa terra quaecunque foeminae nascebantur, habebant formam humanam: Masculi ver formam caninam. Et dum moram protraherant in terra praedicta, Canes in alia parte conuenerunt in vnum: Et dum esset hyems asperrima, se omnes proiecerunt in aquam: et post haec incontinenti in puluerem mouebantur, et ita puluis admixtus aquae super eos congelauit: [Sidenote: Glacies.] et dum saepe; hoc fecissent, glacies densa facta est super eos: Vnde c.u.m magno impetu c.u.m Tartaris conuenerunt ad pugnam. At illi quum sagittas super eos iactabant, ac si super lapides sagita.s.sent, retro sagittae redibant: Alia etiam arma eorum in nullo eos laedere potuerunt. Canes ver insultum facientes in eos morsibus vulnerauerunt, multos etiam occiderunt, et ita eiecerunt eos de finibus suis. [Sidenote: Burutabeth regio.] Et dum reuerteretur exercitus ille, venit ad terram Burutabeth, quos bello vicerunt: qui sunt Pagani. Qui consuetudinem mirabilem imo potius miserabilem habent. Quia c.u.m aliquis patrum suorum humanae naturae debitum exsoluit, omnem congregant parentelam, et comedunt eum. [Sidenote: Incolarum mores.] Isti pilos in barba non habent: immo quoddam ferrum in manibus portant, c.u.m quo barbam semper depilant, si forte aliquis crinis crescit in ipsa: et multum etiam deformes sunt. Inde exercitus ille reuertebatur in terram suam. [Sidenote: Terra Kergis Orientalis.] Cyngis can etiam eo tempore quo diuisit exercitus illos, misit in expeditione contra Orientem per terram Kergis, quos bello non vicit: et vsque ad Caspios montes peruenit, montes autem illi sunt de lapide adamantino. Vnde eorum sagittas et arma ferrea ad se traxerant.

Homines inter Caspios montes conclusos viderunt, quia iam montem fregerunt: sed nubes quaedam erat posita ante ipsos, ad quam accedere non poterant vllo modo quia statim moriebantur, c.u.m perueniebant ad illam. [Sidenote: Nota iter duorum mensium versus Orientem.] Sed antequam peruenirent ad praedictum montem plusquam per mensem vastam solitudinem transierunt. Inde procedentes adhuc contra Orientem plusquam per mensem per magnum desertum iuerunt. Et peruenerunt ad quandam terram, vbi viderunt vias tritas, sed nullum hominem noterant inuenire. [Sidenote: Troglodytae.] Sed tantum quaesiuerant per terram, quod inuenerunt hominem c.u.m vxore sua; quos ante Cyngis can adduxerunt. Et c.u.m interroga.s.set vbi essent homines terrae illius, responderunt quod in terra sub montibus habitarent. At Cyngis can retenta vxore misit viram illum c.u.m nuncijs suis mandans hominibus illis vt venirent ad mandatum ipsius. Illi ver euntes ad eos, narrauerunt omnia quae Cyngis can mandauerat. Qui responderunt quod tali die venirent ad mandatum suum faciendum. Medio vero tempore congregauerunt se per vias occultas sub terra et venerunt contra istos ad pugnandum: et irruentes subit super eos plurimos occiderunt. At illi, Cyngis can videlicet et sui fugam ineuntes, terram exierunt praedictam. Illos tamen homines, virum scilicet et mulierum sec.u.m duxerunt, qui vsque ad mortem in terra Tartarorum fuerunt. [Sidenote: Videtur hic sonitus fieri, et fragore glaciei, et niuium de montibus.]

Interrogati ver quare sub terra habitarent, dixerunt quod vno tempore anni quum sol oritur, tantus souitus est, quod homines nulla ratione possunt sustinere. Immo etiam tunc percutiebant in organis et tympanis, et alijs instrumentis, vt illum sonitum non audirent. [Sidenote: Cyngis lex.] Et dum Cyngis de terra illa reuerteretur, defecerunt ei victualia et habebant maximam famem. Et tunc recentia interiora vnius bestiae eos contigit inuenire: quae accipientes, depositis tamen stercoribus dec.o.xerunt: et coram Cyngis can portantes c.u.m suis illa comedit. Et ex hoc statutum fuit ab eo, vt nec sanguis, nec interiora, nec aliquid de bestia quod manducari potest, exceptis stercoribus, proijciatur. Et deinde in terram propriam est reuersus: et ibidem leges et statuta multiplicia iecit, quae Tartari non violabiliter obseruant. Ex quibus tantum duo dicemus. Vnum est, quod quicunque in superbia erectus, propria authoritate sine electione principum esse voluerit imperator, sine vlla miseratione debet occidi. Vnde ante electionem ipsius Cuynch propter hoc vnus de principibus, nepos ipsius Cyngis can fuit occissus. Volebat enim sine electione regnare. Aliud statutum est, quod sibi debent subiugare omnem terram: nec c.u.m aliqua gente debent pacem habere, nisi prius eis subdatur, quo vsque veniat tempus occisionis eorum. Debent enim occidi, vt prophetatum est eis: Et illi qui euadere poterunt, vt dic.u.n.t, debent illam legem tenere quam tenent alij, qui eos bello deuinc.u.n.t. Statuit etiam quod per millenarios, et centenarios et Decanos debeat eorum exercitus ordinari. [Sidenote: Interitus.] Post hoc ab ictu tonitrui esc occisus, peractis suis ordinationibus and statutis.

Hic autem habuit quatuor filios: Vnus vocabatur Occoday, secundus Tossuch can, tertius Thaaday et nomen quarti ignoramus. [Sidenote: Liberi.] Isti quatuor filij c.u.m alijs maioribus qui tunc erant, primum filium videlicet Occoday elegerunt imperatorem, filij autem istius Occoday Cuyne, qui nunc est imperator, Cocthen et Cyrenen. [Sidenote: Nepotes.] Et si plures habuerit filios ignoramus. Filij autem Tossuch can Bati: iste est ditior et potentior post imperatorem: Ordu, iste est senior omnium duc.u.m: Syban, Bora, Bercuthanth: aliorum filiorum Tossuch can nomina ignoramus. Filij Thaaday sunt Burin et Chadan, nomina aliorum filiorum nescimus. Alterius autem filij Cyngis can, cuius nomen nescimus, filiorum nomina sunt haec.

Vnus vocatur Mengu, cuius mater est Seroctan. Ista domina inter omnes Tartaros, excepta matre imperatoris, est magis nominata: et potentior est omnibus excepto Bati. Alius vocatur Becas. Alios filios habuit plures, sed eorum nomina ignoramus. [Sidenote: Duces.] Haec sunt duc.u.m nomina. Ordu: iste fuit in Polonia et in Hungaria: Bati, Cathan, Syban, Bureth. Omnes isti fuerunt in Hungaria, Cyrpodan iste est adhuc vltra mare contra Soldanum Damasci. Isti remanserunt in terra: Mangu, Cuthen, Syrennen, Hybilay, Syremum, Synocur, Thuatamur, Cyragay, Sybedey, senex quidam miles inter eos, Bora, Berca, Mauci, Choranca: sed iste inter alios est minimus.

Alij ver duces sunt plures, sed eorum nomina ignoramus.

[Sidennote: Imperatoris Tartarorum seruile in omnes imperium.] Imperator autem Tartarorum habet mirabile dominium super omnes. Nullus audet in aliqua parte morari, nisi ipse a.s.signet ei. Ipse autem a.s.signat vbi maneant duces: millenarij centenarijs. Centenarij decanis. Insuper quicquid praecipitur in quocunque tempore quocunque loco, siue ad bellum, siue ad mortem, siue ad vitam, sine vlla contradictione obediunt. Etiam si pet.i.t filiam virginem vel sororem, sine contradictione dant ei. Aut singulis annis, aut intermissis aliquibus annis virgines colligit ex omnibus finibus Tartarorum. Si ipse vult sibi retinere aliquas retinet: alias dat suis hominibus, sicut videtur ei expedire. Nuncios quoscunque quotcunque et vbicunque transmitt.i.t, oportet quod dent ei sine mora equos subdit.i.tios et expensas. Vndecunque venerint ei tributa vel nuncij, oportet quod equi, currus, et expensae similter dentur eis. [Sidenote: Inhumanitas erga Legatos.] Nuncij qui veniunt aliunde in magna miseria sunt in victu pariter et vest.i.tu: quia expensae viles sunt et paucae: et maxime c.u.m veniunt ad principes, et ibi debent moram contrahere. Tunc ita parum datur decem hominibus, quod inde vix possint viuere duo. Nec etiam in curijs principum, nec in via datur eis comedere, nisi semel in die, et satis parum. Insuper si aliquae iniuriae sibi fiunt, conqueri de facili minime possunt. Vnde eos oportet illa patienter portare. Insuper multa tam a principibus, quam ab alijs nationibus et minoribus ab eis exiguntur: et si non daretur, vili pendunt eos, imm quasi pro nihilo habent eos. Et si a magnis viris mittuntur, nolunt ab eis modic.u.m munus habere: sed dic.u.n.t: A magno homine venistis, et cur modic.u.m datis? et accipere dedignantur. Et si nuncij bene volunt facere facta sua, oportet eos dare maiora. Idcirco magnam partem rerum, quae n.o.bis a fidelibus erant datae, oportuit nos de necessitate muneribus dare. Et sciendum, quod ita omnia sunt in manu imperatoris praedicti, quod nemo audet dicere, hoc est meum vel illius; sed omnia sunt Imperatoris, res, iumenta, et homines. Et super hoc etiam nuper emanauit Imperatoris statutum. Idem dominium per omnia habent duces super homines suos. Diuisi enim sunt homines Tartari, videlicet etiam alij inter duces.

Nuncij etiam duc.u.m, quocunque eos transmittunt, et homines tam Imperatoris quam alij omnes equos subdit.i.tios et expensas, et qui equos custodiant, et etiam nuncijs seruiant sine contradictione dare tenentur. Imperatori autem iumenta vt habeat ex eis lac ad annum vel ad duos, vel ad tres, sicut placuerit ei, tam duces quam alij pro redditu dare tenentur. Et homines duc.u.m idem facere tenentur dominis suis. Inter eos enim nullus est liber.

Et vt breuiter dicam, Quicquid Imperator et duces volunt, et quantum volunt de rebus suis accipiunt. De personis etiam eorom disponunt per omnia, sicut volunt. [Sidenote: Occaday secundus Imperator Tartarorum.] Mortuo Imperatore, sicut superius dictum est, conuenerunt Duces et elegerunt Occoday filiam Cyngis can praedicti Imperatorem. Qui habito consilio principum diuisit exercitus. Bati, qui in secundo gradu attinebat ei, misit contra Altisoldanum, et contra terram Biserminorum. Hij erant Saraceni, et Komanic.u.m loquebantur. Et c.u.m intra.s.set terram illorum pugnauit contra eos, et bello eos sibi subiecit. Quaedam autem ciuitas quae Barthra [Marginal note: Barthra ciuitas vel Barchin.] dicitur, diu rest.i.tit ei, fecerant enim foueas multas in circuitu ciuitatis et operuerant illas; et quando illi veniebant cadebant in foueas. Vnde non potuerunt capere ciuitatem, donec illas foueas replessent. Homines autem de quadam ciuitate quae vocatur Iakint [Marginal note: Vel Sarguit.] haec audientes exierunt obuiam eis, se sponte in ma.n.u.s eorum tradentes: vnde ciuitas eorum non erat destructa, sed plures eorum occiderunt, et alios transtulerunt. Et accepto spolio ciuitatis, ipsam alijs hominibus repleuerunt. [Sidenote: Orna super Don fluuium.] Et venerunt contra ciuitatem quae vocatur Orna. Ista ciuitas erat nimium populosa: Christiani ibi erant plures; Gazari videlicet, Rutheni, et Alani, et alij: nec non et Saraceni, Saracenorum enim erat dominium ciuitatis. Haec autem ciuitas erat diuitijs multum plena. Est enim posita super fluuium qui vocatur Don, qui intrat in mare. Vnde est quasi portus: et forum maximum habebant de illa ciuitate alij Saraceni. Et c.u.m non possent aliter deuincere, praeciderunt fluuium, qui ciurrebat per ciutatem, et illam c.u.m rebus omnibus submerserunt. Quo facto: postea intrauerunt terram Tortorum, qui similiter sunt Pagani: quam deuincentes, iuerunt contra Russiam, et fecerunt magnam stragem in terra Russiae, ciuitates et castra destruxerunt, et homines occiderunt: [Sidenote: Kiouia ciuitas.]

etiam Kiouiam quae erat Metropolis Russiae obsederunt: et c.u.m diu obsedissent, illam ceperunt, et occiderunt homines ciuitatis. Inde procedentes pugnando destruxerunt totam Russiam. De Russia autem et Comania processerunt duces praedicti, et pugnauerent contra Hungaros et Polonos. Ex quibus Tartaris in Polonia, et in Hungaria plures interfecti fuerunt. Et si non fugissent, sed viriliter rest.i.tissent, Hungari exiuissent Tartari de finibus suis: quia tunc habuerant timorem, quod omnes fugere attentabant.

Sed Bati v.a.g.i.n.ato gladio in faciem eis rest.i.tit, dicens: Nolite fugere: quia si fugitis nullus euadet: Et si debemus mori, moriamur omnes: quia futurum est, vt Cyngis can praedixit, quod interfici debeamus: Et si nunc est tempus, sustineamus. Et sic animati sunt et remanserunt, et Hungariam destruxerunt. [Sidenote: Morduanorum terra.] Inde reuertentes iuerunt in terram Morduanorum, qui sunt Pagani, et bello deuicerunt. [Sidenote: Bulgaria magna.] Inde procedentes contra Bileros, id est Bulgariam magnam, et ipsam destruxerunt omnino. [Sidenote: Hungaria magna.] Inde procedentes ad Aquilonem adhuc contra Bascart, id est, Hungariam magnam, et eos etiam deuicerant. [Sidenote: Parossitae.] Inde egredientes iuerunt ad Aquilonem, et venerunt ad Parossitas qui habent paruos stomachos et os paruulum, nec manducant, sed decoquunt carnes: quibus decoctis ponunt se inter fumum et ollam, et recipiunt fumum, et de hoc solo reficiuntur: Sed etiam si aliquid manducant, hoc valde modic.u.m est. [Sidenote: Samogedi.] Inde procedentes venerunt ad Samogedos. Hij autem homines tantum de venationibus viuunt: tabernacula et vestes habent tantummodo de bestiarum pellibus. [Sidenote: Ocea.n.u.s Septentrionails. Similes Frobisheri hominibus.] Inde vltra procedentes venerunt ad quandam terram super Oceanum, vbi inuenerunt quaedam monstra quae per omnia formam humanam habebant, sed pedes desinebant in pedes bouinos, et faciem per omnia habebant vt canis: duo verba loquebantur more humano et tertio latrabant vt canis: et sic per interualia temporum latratum interponebant: tum ad naturam suam redibant: et sic intelligi poterat quod dicebant: Inde redierant in Comaniam, et vsque nunc quidam ex eis morantur ibidem. [Sidenote: Expeditio Cyrpodanis.] Cyrpodan vero eodem tempore misit Occoday can c.u.m exercitu ad meridiem contra Kergis, quos etiam bello deuicit. Hij autem homines sunt pagani, qui pilos in barba non habent. Quorum consuetudo est talis. c.u.m pater moritur alicuius, prae dolore quasi vnam corrigiam in signum lamenti ab aure vsque ad aurem de facie sua leuant. [Sidenote: Armeni.] Quibus deuictis, ad meridiem iuit contra Armenos. [Sidenote: Hij videntur sagitta.s.se balistis.] Sed c.u.m per deserta transiret, etiam quaedam monstra effigiem humanam habentia inuenerunt: sed non nisi vnum brachium c.u.m manu, in medio pectoris, et vnum pedem habebant; et duo sagittarunt c.u.m vno arcu, et isti ita fort.i.ter currebant, quod equi eos inuestigare non poterant. Currebant enim saltando super illum vnum pedem, et c.u.m essent fessi taliter eundo, ibant super manum et pedem, remouendo se quasi rota; et sic c.u.m essent fessi iterum currebant secundum modum priorem: aliquos tamen occidebant ex eis. [Sidenote: Georgia.] Inde procedentes venerunt in Armeniam, quam bello vicerunt, et partem Georgiae: et alia pars venit ad mandatum eorum; et quadraginta millia yperperorum singulis annis dederunt, et adhuc faciunt idem. [Sidenote: Terra Soldani Deurum.] Inde procedentes ad terram Soldani Deurum, qui erat satis magnus et potens, c.u.m eo pugnauerunt et deuicerunt. [Sidenote: Terra Soldani Halapiae.] Inde procedentes vltra de bellando et vincendo vsque ad terram Soldani Halapiae et nunc terram illam impugnant, nec postea vsque in hodiernum diem in terram suam fuerunt reuersi. Alius exercitus iuit contra terram Calif de Baldach, quam sibi etiam subdiderunt: Et quadraginta bisantia exceptis Baldachinis et alijs muneribus omni die dant pro tributi: Et omni anno pro Calif, vt ad eos veniat, nuncios mittunt: qui c.u.m tributo munera magna mitt.i.t, rogans vt eum supportent. Ipse vero imperator munera accipit et nihilominus vt veniat mitt.i.t pro eo.

Qualiter Tartari se habent in praelijs. Cap. 6.

Dicto de imperio, dicendum est hoc modo de bello. Primo de ordinatione acierum. Secundo de armis. Tertio de astutijs in congressione, quarto de crudelitate quam faciunt in captiuos. Quinto de oppugnatione castrorum et ciuitatum. s.e.xto de perfidia quam exercent c.u.m hijs qui se reddunt eisdem.

De ordinatione acierum dicemus hoc modo. Cyngis can ordinauit, vt decem hominibus praeponeretur vnus: et ille secundum nos appellatur Deca.n.u.s. Decem autem Decanis praeponeretur vnus, qui centenarius nuncupatur: Decem vero Centenarijs praeponeretur vnus qui millenarius nuncupatur decem millenarijs praeponeretur vnus, et ille numerus vocatur tenebre apud eos. Cuncto vero exercitui praeponnuntur duo duces vel tres, ita tamen quod habeant respectum ad vnum. c.u.m autem omnes sunt in bello si de decem hominibus fugit vnus vel duo, vel tres, vel etiam plures, omnes occiduntur. Et vt breuiter dicam, nisi communiter cedant, omnes qui fugiunt occiduntur. Item si vnus vel duo aut plures audacter ad pugnam accedunt, et decem alij non sequuntur etiam occiduntur. Item si vnus de decem vel plures capiuntur, et alij socij sui non liberant eos, etiam occiduntur. Duo arcus vel tres, vel vnum bonum ad minus, et tres pharetras magnas plenas de sagittis et vnam securim, et funes ad machinas trahendas habere debet vnusquisque. Diuites autem habent gladios acutos in fine, ex vna tantum parte incidentes, et aliquantulum curuos: et habent equum armatum, crura etiam tecta. Galeas et loricas quidam habent de corio in hunc modum formatas. Habent quasdam corrigias de boue ad lat.i.tudinem vnius ma.n.u.s, et bituminant tres vel quatuor simul, et ligant illos corrigiolis vel cordis. In corrigia superiori ponunt cordulas in fine; in inferiori ponunt in medio, et sic faciunt vsque ad finem. Vnde quum se inclinant in inferiores, corrigiae superiores ascendunt et sic duplicantur super corpus, vel triplicantur. De coopertura equi faciunt quinque partes: ex vna parte faciunt vnam, ex alia parte faciunt aliam, quam partem duc.u.n.t a cauda vsque ad caput: quae ligantur ad sellam, et post sellam in dorso et etiam in collo, super renes etiam partem aliam ponunt, vbi duae partium ligaturae iunguntur: in qua pecia faciunt vnum foramen, per quod caudas exponunt: et ante pectus ponant etiam vnam: quae omnes protenduntur vsque ad crurium iuncturas. Et ante frontem laminam ferream ponunt, quae ex vtraque parte colli partibus praedictis ligatur. Lorica vero etiam quatuor partes habet, vna pars protenditur a foemore vsque ad collum; sed est facta secundum dispositionem humani corporis: quia ante pectus est stricta; in rotundum obuoluitur circa corpus a brachijs inferius: Super humeros autem retro ad renes habent aliam peciam, quae protenditur a collo vsque ad aliam peciam, quae reuoluitur circa corpus: Super humeros autem istae duae peciae anterior videlicet et posterior, ad duas laminas ferreas quae sunt in vtroque humero fibulis connectuntur. Et in vtroque brachio vnam habent peciem, quae ab humero protenduntur vsque ad ma.n.u.s, quae etiam inferius sunt aptae. Et in vtroque crure vnam habent peciam: quae peciae omnes fibulis coniunguntur. Galea autem superius est ferrea. Sed illud quod protegit in circuitu collum et gulam de corio fit. Et omnes istae peciae de corio sunt formatae secundum modum superius annotatum. Quidam autem omnia quae superius diximus habent de ferro in hunc modum formata. Vnam laminam tenuem ad lat.i.tudinem vnius digiti faciunt, et ad longitudinem palmae vnius.