Selections from Viri Romae Part 24

65.6: _adipiscor_.

65.7: #aerarium effudit#: 'he wasted (the money in) the treasury.'

The reference is to the corn law mentioned in the next sentence.

This ent.i.tled all citizens residing in Rome to a certain measure of corn monthly for less than the market price. The distribution was thus a constant drain upon the treasury.

65.8: 'citizens.h.i.+p.'

65.9: 'tried to give.' The imperfect tense, like the present, often denotes attempted action; cf. _dividebat_, l. 16, and _commendabat_, l. 22. He was unable to carry the law, as the citizens of Rome itself were jealous of any extension of the franchise. The Italians did not obtain citizens.h.i.+p till 89 B.C.

65.10: #quanta . . . contentione#: 'with the greatest possible energy.' Cf. _quanto potuit apparatu_, IX, 39, and note.

66.1: #omnes boni#: 'all loyal citizens.' _boni_, like _optimates_, often has this political meaning. Cf. the derivation of _aristocracy_.

66.2: Sc. _obsistebat_.

66.3: #Qui . . . constas#: 'How do you explain your conduct?' How literally? See (4) _qui_ in vocabulary.

66.4: #Nolim#: 'I should hardly desire'; lit. 'I should be unwilling.' The subjunctive is often thus used in a modest a.s.sertion: H 556 (486, N. 1): M 719: A 311, _b_: G 257, 2: B 280, 1. Cf. _possit_, l. 72. Often, as here, the modesty is a.s.sumed ironically.

66.5: Join with #liceat#.

66.6: #ut . . . caperet#: this was the formula by which the senate conferred unlimited power upon the consuls. Explain the subjunctives #videret# and #caperet#, and give the words of the decree as pa.s.sed by the senate.

66.7: here 'household.'

66.8: #iam comprehenderetur#: 'was on the point of being arrested.'

66.9: #auro . . . fertur#: 'is said to have been paid for with gold.'

66.10: #Sunt qui tradunt#: 'there are (those) who relate,' i.e.

'some say.'

66.11: #infuso plumbo#: 'by pouring in lead.' Cf. p. xxiii, K 8.

It is said that Opimius had promised to pay its weight in gold for the head of Gaius.

66.12: = _explevisse_.

67.1: #in eos . . . animadverteretur#: 'punishment should be visited upon those.'

67.2: Cf. p. xviii, E 6.

67.3: #ut . . . ignosceretur#: a result clause, dependent on #causam#: 'a reason as a result of which he _ought to be pardoned_.' The subjunctive at times expresses necessity or obligation and propriety.

67.4: #tanti . . . fecisset#: 'he had so highly esteemed Gracchus.' #tanti# is a so-called gen. of price or value: H 448, 1 (405): M 576: A 252, _a_: G 380: B 203, 3. For _fecisset_, cf.

p. 14, n. 1.

67.5: Cf. p. 47, n. 12.

67.6: #quidem# emphasizes #id#. This emphasis in English would be indicated by the stress of the voice, thus: 'he never would have dreamed of _that_.' Cf. _Nolim quidem_ above, l. 42.

67.7: #c.u.m . . . tum#: 'not only . . . but also.'

67.8: #ex usu vestro#: 'to your interests.'

67.9: 'a red cent,' 'a farthing,' as we say.

67.10: _sumptum facere_ = 'to be put to expense.'

67.11: Verbs and adjectives denoting fulness and want are construed with either the gen. or the abl., the abl. in reality expressing means.]

#XXIII. Gaius Marius# [[stripped text]]

C. Marius, humili loco natus, militiae tirocinium in Hispania duce Scipione posuit. Erat imprimis Scipioni carus ob singularem virtutem et impigram ad pericula et labores alacritatem. c.u.m aliquando inter cenam Scipionem quidam interroga.s.set, si quid illi accidisset, quemnam res publica aeque magnum habitura esset imperatorem, Scipio, percusso leniter Marii umero, "Forta.s.se hunc" inquit. Quo dicto excitatus Marius dignos rebus, quas postea gessit, spiritus concepit.

Q. Metellum in Numidiam contra Iugurtham missum, cuius legatus erat, c.u.m ab eo Romam missus esset, apud populum Romanum criminatus est bellum ducere: si se consulem fecissent, brevi tempore aut vivum aut mortuum Iugurtham se in potestatem populi Romani redacturum. Itaque creatus est consul et in Metelli loc.u.m suffectus. Bellum ab illo prospere coeptum confecit. Iugurtha ad Gaetulos perfugerat eorumque regem Bocchum adversus Romanos concitaverat. Marius Gaetulos et Bocchum aggressus fudit; castellum in excelsa ripa positum, ubi regii thesauri erant, non sine multo labore expugnavit. Bocchus, bello defessus, legatos ad Marium misit, pacem orantes. Sulla quaestor, a Mario ad regem remissus, Boccho persuasit ut Iugurtham Romanis traderet. Iugurtha igitur vinctus ad Marium deductus est; quem Marius triumphans ante currum egit et in carcerem caenosum inclusit. Quo c.u.m Iugurtha detracta veste ingrederetur, os ridentis in modum diduxisse et stupens similisque desipienti exclama.s.se fertur: "Pro! quam frigidum est vestrum balneum!"

Paucis diebus post in carcere necatus est.

Marius post bellum Numidic.u.m iterum consul creatus bellumque ei contra Cimbros et Teutones decretum est. Hi novi hostes, ab extremis Germaniae finibus profugi, novas sedes quaerebant, exclusique Gallia et Hispania c.u.m in Italiam remigrarent, a Romanis ut aliquid sibi terrae darent petierunt. Repulsi, quod nequiverant precibus, armis petere const.i.tuunt.

Tres duces Romani impetus barbarorum non sustinuerunt. Omnes fugati, exuti castris. Actum erat de imperio Romano, nisi Marius fuisset. Hic primo Teutones sub ipsis Alpium radicibus adsecutus proelio oppressit.

Vallem fluviumque medium hostes tenebant: Romanis aquarum nulla copia.

Aucta necessitate virtus causa victoriae fuit. Nam flagitante aquam exercitu Marius "Viri" inquit "estis, en illic aquam habetis." Itaque tanto ardore pugnatum est eaque caedes hostium fuit, ut Romani victores de cruento flumine non plus aquae biberent quam sanguinis barbarorum.

Caesa traduntur hostium ducenta milia, capta nonaginta. Rex ipse Teutobochus in proximo saltu comprehensus insigne spectaculum triumphi fuit: quippe vir proceritatis eximiae super tropaea ipsa eminebat.

Deletis Teutonibus, C. Marius in Cimbros se convert.i.t. Qui c.u.m ex alia parte Italiam ingressi Athesim flumen non ponte nec navibus, sed iniectis arborum truncis, velut aggere, traiecissent, occurrit iis C.

Marius. Cimbri legatos ad consulem miserunt, agros urbesque sibi et fratribus postulantes, Teutonum enim cladem ignorabant. Quaerente Mario quos illi fratres dicerent, c.u.m Teutones nomina.s.sent, ridens Marius "Omitt.i.te" inquit "fratres; tenent hi acceptam a n.o.bis terram aeternumque tenebunt." Tum legati se ludibrio haberi sentientes ultionem Mario minati sunt, simul atque Teutones advenissent. "Atqui adsunt"

inquit Marius "nec sane civile foret vos fratribus vestris non salutatis discedere." Tum vinctos adduci iussit Teutonum duces, qui in proelio capti erant.

His rebus auditis, Cimbri egrediuntur castris et c.u.m paucis suorum ad vallum Romanum adequitans Boiorix, Cimbrorum dux, Marium ad pugnam provocat et diem pugnae a Romanorum imperatore pet.i.t. Proximum dedit consul. Marius c.u.m aciem ita inst.i.tuisset, ut pulvis in oculos et ora hostium ferretur, incredibili strage prostrata est illa Cimbrorum mult.i.tudo: caesa traduntur centum octoginta hominum milia. Nec minor c.u.m uxoribus pugna quam c.u.m viris fuit, c.u.m obiectis undique plaustris, desuper, quasi e turribus, lanceis contisque pugnarent. Victae tamen c.u.m missa ad Marium legatione libertatem non impetra.s.sent, suffocatis elisisque infantibus suis aut mutuis conciderunt vulneribus aut vinculo e crinibus suis facto ab arboribus pependerunt. Canes quoque defendere, Cimbris caesis, eorum domos. Marius pro duobus triumphis, qui offerebantur, uno contentus fuit. Primores civitatis, qui ei aliquamdiu ut novo homini ad tantos honores evecto inviderant, conservatam ab eo rem publicam fatebantur. In ipsa acie Marius duas Camertium cohortes, mira virtute vim Cimbrorum sustinentes contra legem civitate donaverat.

Quod quidem factum et vere et egregie postea excusavit, dicens inter armorum strepitum verba se iuris civilis exaudire non potuisse.

Illa tempestate primum Romae bellum civile commotum est. Causam bello dedit C. Marius. c.u.m enim Sulla consul contra Mithridatem, regem Ponti, missus fuisset, Sulpicius, tribunus plebis, legem ad populum tulit ut Sullae imperium abrogaretur, C. Mario bellum decerneretur Mithridatic.u.m.

Qua re Sulla commotus c.u.m exercitu ad urbem venit, eam armis occupavit, Sulpicium interfecit, Marium fugavit. Marius hostes persequentes fugiens aliquamdiu in palude delituit. Sed paulo post repertus extractusque, ut erat nudo corpore caenoque oblitus, iniecto in collum loro Minturnas raptus et in custodiam coniectus est. Missus est ad eum occidendum servus publicus, natione Cimber, quem Marius vultus auctoritate deterruit. c.u.m enim hominem ad se stricto gladio venientem vidisset "Tune, h.o.m.o," inquit "C. Marium audebis occidere?" Quo audito attonitus ille ac tremens abiecto ferro fugit, Marium se non posse occidere clamitans. Marius deinde ab iis, qui prius eum occidere voluerant, e carcere emissus est.

Accepta navicula in Africam traiecit et in agrum Carthaginiensem pervenit. Ibi c.u.m in locis solitariis sederet, venit ad eum lictor s.e.xtilii praetoris, qui tum Africam obtinebat. Ab hoc, quem numquam laesisset, Marius humanitatis tamen aliquod officium exspectabat; at lictor decedere eum provincia iussit, nisi in se animadverti vellet: torveque intuentem et vocem nullam emittentem Marium rogavit tandem ecquid renuntiari praetori vellet? Marius "Abi" inquit, "nuntia vidisse te Gaium Marium in Carthaginis ruinis sedentem." Duobus clarissimis exemplis de inconstantia rerum humanarum eum admonebat, c.u.m et urbis maximae excidium et viri clarissimi casum ante oculos poneret.

Profecto ad bellum Mithridatic.u.m Sulla, Marius revocatus a Cinna in Italiam rediit, efferatus magis calamitate quam domitus. c.u.m exercitu Romam ingressus eam caedibus et rapinis vastavit; omnes adversae factionis n.o.biles variis suppliciorum generibus adfecit: quinque dies continuos totidemque noctes illa scelerum omnium duravit licentia. Hoc tempore admiranda sane populi Romani abstinentia fuit. c.u.m enim Marius occisorum domos mult.i.tudini diripiendas obiecisset, inveniri potuit nemo, qui civili luctu praedam peteret: quae quidem tam misericors continentia plebis tacita quaedam crudelium victorum vituperatio fuit.

Tandem Marius, senio et laboribus confectus, in morb.u.m incidit et ingenti omnium laet.i.tia vitam finivit. Cuius viri si examinentur c.u.m virtutibus vitia, haud facile sit dictu utrum bello melior, an pace perniciosior fuerit: namque quam rem publicam armatus servavit, eam primo togatus omni genere fraudis, postremo armis hostiliter evert.i.t.

Erat Marius durior ad humanitatis studia et ingenuarum artium contemptor. c.u.m aedem Honoris de manubiis hostium vovisset, spreta peregrinorum marmorum n.o.bilitate artific.u.mque Graecorum arte, eam vulgari lapide per artificem Romanum curavit aedificandam. Et Graecas litteras despiciebat, quod doctoribus suis parum ad virtutem profuissent. At idem fortis, validus, adversus dolorem confirmatus. c.u.m ei varices in crure secarentur, vetuit se adligari. Acrem tamen fuisse doloris morsum ipse ostendit: nam medico, alterum crus postulanti, noluit praebere, quod maiorem esse remedii quem morbi dolorem iudicaret.

[[68]]

#XXIII. Gaius Marius# [[as printed]]

C. Marius, humili loco natus,[1] militiae tirocinium in Hispania duce Scipione[2] posuit.[3] Erat imprimis Scipioni carus ob singularem virtutem et impigram[4] ad pericula et labores alacritatem.

c.u.m aliquando inter cenam Scipionem quidam interroga.s.set, si quid illi[5] accidisset, quemnam res publica aeque magnum {5} habitura esset imperatorem, Scipio, percusso leniter Marii umero, "Forta.s.se hunc" inquit. Quo dicto excitatus Marius dignos rebus, quas postea gessit, spiritus concepit.

[Sidenote: B.C. 107.]

Q. Metellum[6] in Numidiam contra Iugurtham missum,[7] cuius legatus erat, c.u.m ab eo Romam missus esset, apud populum {10} Romanum criminatus[8] est bellum ducere[9]: si[10] se consulem fecissent, brevi tempore aut vivum aut mortuum Iugurtham se in potestatem populi Romani redacturum. Itaque creatus est consul et in Metelli loc.u.m suffectus.[11] Bellum ab illo prospere coeptum confecit. Iugurtha ad Gaetulos perfugerat {15} eorumque regem Bocchum adversus Romanos concitaverat. Marius Gaetulos et Bocchum aggressus fudit; castellum[12] in excelsa ripa positum, ubi regii thesauri erant, non sine multo labore expugnavit.

Bocchus, bello defessus, legatos ad Marium misit, pacem {19} orantes.[13] Sulla[14] quaestor, a Mario ad regem remissus, Boccho [[69]]

persuasit ut Iugurtham Romanis traderet. Iugurtha igitur vinctus ad Marium deductus est; quem Marius triumphans ante currum egit et in carcerem[1] caenosum inclusit. Quo c.u.m Iugurtha detracta veste ingrederetur, os ridentis[2] in modum diduxisse et stupens similisque desipienti exclama.s.se fertur: "Pro! quam {25} frigidum est vestrum balneum!" Paucis diebus post in carcere necatus est.

[Ill.u.s.tration {foldout map of Mediterranean}]

[Ill.u.s.tration: TRIUMPH]

[Sidenote: B.C. 104.]

Marius post bellum Numidic.u.m iterum consul creatus bellumque ei contra Cimbros[3] et Teutones decretum est. Hi novi hostes, ab extremis Germaniae finibus profugi, novas sedes {30} quaerebant, exclusique Gallia et Hispania c.u.m[4] in Italiam remigrarent, a Romanis ut aliquid sibi terrae darent petierunt.

Repulsi, quod nequiverant[5] precibus, armis petere const.i.tuunt.

Tres[6] duces Romani impetus barbarorum non sustinuerunt.

[[70]]

Omnes fugati,[1] exuti[1] castris. Actum[2] erat de imperio Romano, nisi[3] Marius fuisset. Hic primo Teutones sub ipsis Alpium {36} radicibus adsecutus proelio[4] oppressit. Vallem fluviumque medium[5] hostes tenebant: Romanis[6] aquarum nulla copia. Aucta necessitate virtus causa victoriae fuit. Nam flagitante aquam exercitu Marius "Viri[7]" inquit "estis, en illic aquam habetis."

Itaque tanto ardore pugnatum est eaque caedes hostium fuit, ut {41} Romani victores de cruento flumine non plus aquae biberent quam sanguinis barbarorum.

Caesa traduntur hostium ducenta milia, capta nonaginta. Rex ipse Teutobochus in proximo {45} saltu comprehensus insigne spectaculum triumphi fuit: quippe vir proceritatis eximiae super tropaea ipsa eminebat.

[Ill.u.s.tration: TROPAEUM]

Deletis Teutonibus, C. Marius in Cimbros se convert.i.t. Qui c.u.m ex[8] alia parte Italiam ingressi Athesim flumen non ponte {50} nec navibus, sed iniectis[9] arborum truncis, velut aggere, traiecissent, occurrit iis C. Marius. Cimbri legatos ad consulem miserunt, agros urbesque sibi et fratribus postulantes,[10] Teutonum enim cladem ignorabant. Quaerente[11] Mario quos illi fratres dicerent, c.u.m Teutones nomina.s.sent, ridens Marius "Omitt.i.te[12]" {55} inquit "fratres; tenent hi acceptam a n.o.bis terram aeternumque [[71]]

tenebunt." Tum legati se ludibrio[1] haberi sentientes ultionem Mario minati sunt, simul atque Teutones advenissent. "Atqui adsunt" inquit Marius "nec sane civile foret vos fratribus vestris non salutatis discedere." Tum vinctos adduci iussit Teutonum {60} duces, qui in proelio capti erant.

His rebus auditis, Cimbri egrediuntur castris et c.u.m paucis suorum ad vallum Romanum adequitans Boiorix, Cimbrorum dux, Marium ad pugnam provocat et diem pugnae a Romanorum imperatore pet.i.t. Proximum dedit consul. Marius c.u.m aciem {65} ita inst.i.tuisset, ut pulvis[2] in oculos et ora hostium ferretur, incredibili strage[3] prostrata[4] est illa Cimbrorum mult.i.tudo: caesa traduntur centum octoginta hominum milia. Nec minor c.u.m uxoribus pugna quam c.u.m viris fuit, c.u.m obiectis undique plaustris, desuper,[5] quasi e turribus, lanceis contisque pugnarent. {70} Victae tamen c.u.m missa ad Marium legatione libertatem[6] non impetra.s.sent, suffocatis elisisque[7] infantibus suis aut mutuis[8]

conciderunt vulneribus aut vinculo e crinibus suis facto ab[9]